Rafaël was 12, zat in mijn mentorklas en deed Bar Mitswa. Ik kreeg een uitnodiging en betrad met de synagoge een wereld die mij volkomen vreemd was en me zeer fascineerde. De mannen met gebedskleden om. De Thorarollen die langskwamen en iedereen die ze aan wilde raken. Mannen met keppeltjes, jongens met baseballpetten. De rabbijn die sprak over de Tweede Wereldoorlog als ‘De grote Ramp’. Rafaël die hele stukken uit de Thora - hoe zeg je dat? - voordroeg.

Ik voelde me ondanks mijn uitnodiging een insluiper, een spion. Toen ik het gebedsboek opensloeg (geheel in voor mij onbegrijpelijk Hebreeuws), viel ik door de mand. De man naast me schoot me hoffelijk te hulp. ‘Mevrouw, wij lezen hier van rechts naar links’.